Η κατάρρευση της κοινής λογικής

Αναρτήθηκε : www.drasi.gr, 30/3/2009 13:27
Του Χαρίδημου Κ. Τσούκα
Επιτηρείτε εξετάσεις στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μια ομάδα ατόμων με αποκριάτικη αμφίεση εισβάλλει στην αίθουσα, πετά γιαούρτια, βιαιοπραγεί εναντίον σας, και αποχωρεί. («Καθημερινή», 5/3/09). Μιλάτε σε ημερίδα που διεξάγεται σε κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εισβάλλει ξαφνικά μια πολυμελής ομάδα μασκοφόρων, κραυγάζει, πετά μπογιές, σας κλωτσά και σας τραυματίζει («Ελευθεροτυπία», 19/2/09). Μόλις έχετε αποβιβαστεί από τον ηλεκτρικό στην Κηφισιά, όταν μασκαράδες (κυριολεκτικά) σπάνε τα παράθυρα του συρμού και αρχίζουν να ρίχνουν μολότοφ. Εννέα βαγόνια καταστρέφονται («Καθημερινή», 4/3/09). Είστε ιδιοκτήτης καταστήματος στο Κολωνάκι. Ο κύριος που κοιτάζει τη βιτρίνα σας δεν είναι υποψήφιος πελάτης, αλλά μασκοφόρος που αρχίζει να σπάει τη τζαμαρία με λοστό («Καθημερινή», 14/3/09). Τυχαίνει να είστε μετανάστης, ιδιοκτήτης εστιατορίου στα Εξάρχεια. Μια παρέα 35 ατόμων τρώει και πίνει, αλλά αρνείται στο τέλος να πληρώσει το λογαριασμό («Καθημερινή», 15/2/09). Πηγαίνετε στη Λυρική Σκηνή να απολαύσετε την όπερα «Ρούσαλκα». Έκπληκτος βλέπετε μουσικούς της ΛΣ να διαμαρτύρονται για ένα ομοφυλοφιλικό φιλί στην παράσταση. Την επομένη, μια ομάδα ακτιβιστών ομοφυλοφίλων εισβάλλουν στη ΛΣ, στη διάρκεια της παράστασης, προκειμένου να διαμαρτυρηθούν για την «ομοφοβία» των μουσικών της ΛΣ («Καθημερινή», 10/3/09). Κανένα από τα παραπάνω περιστατικά δεν είναι προϊόν μυθοπλασίας, αλλά «ωμά γεγονότα». Δεν αποτελούν μεμονωμένες εξαιρέσεις• όλο και κάτι παρόμοιο (κι ακόμη χειρότερα) συμβαίνει με ανησυχητική συχνότητα εδώ και αρκετούς μήνες. Το δράμα της χώρας δεν είναι μόνο η άνοδος της εγκληματικότητας, η αναβίωση της τρομοκρατίας, η διαφθορά, και τόσα άλλα, αλλά κάτι πολύ χειρότερο: η κατάρρευση της κοινής λογικής. «Μα υπάρχει κοινή λογική;», αναρωτιόνται οι σύγχρονοι σοφιστές. Όχι, η κοινή λογική είναι ένα «βολικό κατασκεύασμα» υπαινίσσεται ο έγκριτος αρθρογράφος κ.Π.Μπουκάλας («Καθημερινή», 20/3/2009). Αν όμως δεν υπάρχει κοινή λογική, πως εξηγείται ότι εκατομμύρια Έλληνες γελούν με τα αστεία του Λαζόπουλου, ότι η Βουλγαράκειος δήλωση πως «ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό» συνάντησε την καθολική αποδοκιμασία, ότι το σκάνδαλο του Βατοπαιδίου εξόργισε το πανελλήνιο; Γιατί πληρώνουμε οι περισσότεροι το λογαριασμό στο εστιατόριο, γιατί δεν κραυγάζουμε στο θέατρο ή δεν βάζουμε φωτιά στο τρένο; Τι είναι αυτό που μας κάνει να έχουμε μια λίγο-πολύ κοινή αίσθηση, ένα common sense, έναν κοινό προσανατολισμό στις δραστηριότητές μας; Η κοινή αίσθηση, ο κοινός νους, δεν αποτελεί απλώς ένα άθροισμα ατομικών αντιλήψεων. Όπως ο Κάντ γνώριζε πολύ καλά, υπάρχει κάτι μη υποκειμενικό ακόμα και στην πιο υποκειμενική εμπειρία, στο μέτρο που αυτή διαμεσολαβείται από μια κοινή γλώσσα. Δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς κοινή λογική, χωρίς sensus communis. Η κοινή λογική είναι μια μοναδικά ανθρώπινη «έκτη αίσθηση», γράφει η Χάνα Αρέντ, η οποία «χρειάζεται για να συνέχει τις πέντε αισθήσεις μου και να συνταιριάζει τις εντυπώσεις που κομίζουν οι ιδιωτικές αισθήσεις μου με έναν κοινό κόσμο που τον μοιράζονται άλλοι». Αποκτούμε την κοινή λογική μετέχοντας στον κοινό λόγο και τις κοινές πρακτικές της κοινότητας. Χωρίς την κοινή λογική δεν μπορούμε να διεκπεραιώσουμε ούτε την απλούστερη πράξη, να παραγγείλουμε λ.χ. έναν καφέ. Συνειδητοποιούμε την κοινή λογική όταν λείπει. Αν δυσκολευτείτε να μετάσχετε σε μια τελετή τσαγιού στην Ιαπωνία είναι διότι δεν διαθέτετε την κοινή αίσθηση των γηγενών, χάρις στην οποία η ροή της τελετής είναι όχι μόνο απρόσκοπτη, αλλά απολύτως φυσιολογική. Ο κόσμος της κοινής λογικής, παρατηρεί ο Γιούργκεν Χάμπερμας, απαρτίζεται από ένα «απόθεμα αυτονόητων, ακλόνητων πεποιθήσεων, από τις οποίες οι συμμέτοχοι στην επικοινωνία αντλούν στην επικοινωνία τους». Η γνώση και η επι-κοινωνία προϋποθέτουν την κοινωνία. Πριν ακόμα αποκτήσουμε γνώση, ανήκουμε κάπου – σε μια κοινωνία, μια κουλτούρα, μια εποχή. Πρώτα μαθαίνουμε ότι δεν αγγίζουμε τη φωτιά και κατόπιν αναλύουμε τη χημεία της. Πρώτα μαθαίνουμε να πληρώνουμε το λογαριασμό στο εστιατόριο, να σεβόμαστε το δάσκαλό μας, να αγαπούμε το σχολείο μας, να μην καταστρέφουμε την περιουσία των άλλων, να πληρώνουμε τα χρέη μας, να τηρούμε τους νόμους, και μετά προβληματιζόμαστε για τις πρακτικές αυτές. Όταν οι πρακτικές αυτές κλονίζονται, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα σήμερα, τότε κάτι είναι βαθιά σάπιο στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία. Το χειρότερο όμως είναι ότι, όταν κλονίζεται η κοινή λογική που συνέχει την κοινωνία, τότε καθηλώνεται ο δημόσιος λόγος στα προφανή: καθίσταται αμυντικός (πώς να αποτραπεί η κατάρρευση του αυτονόητου) και εσωστρεφής (κυριαρχείται από τα ιστορικά φαντάσματα-μύθους του παρελθόντος)• δεν αναπτύσσεται, δεν εξελίσσεται, δεν εκλεπτύνεται. Ένα απλό παράδειγμα: ενώ όλες οι χώρες της προηγμένης Ευρώπης συζητούν τρόπους να χρηματοδοτήσουν περαιτέρω την ανώτατη εκπαίδευση, να αυξήσουν την λογοδοσία των πανεπιστημίων στην κοινωνία, και να συζεύξουν αποτελεσματικότερα τα αντικείμενα σπουδών με τις ανάγκες της οικονομίας, ο πλέον φιλόδοξος στόχος που εμείς φαίνεται να μπορούμε να θέσουμε είναι πώς να αποτρέψουμε τις πανεπιστημιακές καταλήψεις και πώς να πάψουν τα πανεπιστήμια να είναι ορμητήρια αντικοινωνικών (και ενίοτε κακοποιών) στοιχείων! Όταν η δημόσια συζήτηση αναλώνεται με πάθος για το λεγόμενο πανεπιστημιακό άσυλο, που να μείνει χρόνος, ενέργεια και φαντασία να μιλήσουμε για τις προϋποθέσεις της διεθνούς αριστείας των πανεπιστημίων μας; Η πληθώρα των περιπτώσεων ανομίας στη σημερινή Ελλάδα (τόσο από πολίτες, όσο και από αυτούς που θάπρεπε να ενσαρκώνουν την κοινή λογική - θεσμικούς φορείς και, κυρίως, το κράτος και τους πολιτικούς προϊσταμένους του) φανερώνει την αυξανόμενη κατάρρευση του αυτονόητου, την όλο και μεγαλύτερη διάβρωση του sensus communis. Για μια σύγχρονη χώρα, o δημόσιος λόγος μας είναι απαράδεκτα καθηλωμένος στα προφανή, συζητάμε με πάθος θέματα που σπάνια απασχολούν μια προηγμένη κοινωνία, είμαστε θλιβερά πίσω. Το ριζοσπαστικότερο πολιτικό πρόταγμα στην Ελλάδα, σήμερα, είναι η επανάσταση της κοινής λογικής. Την υποστηρίζει κανείς;

(*) Ο κ.Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής στο ALBA και στο University of Warwick (http://htsoukas.blogspot.com)

Η Καθημερινή, 29/3/2009